میز گرد علمی چگونگی دستیابی به نظام مدیریتی در قرآن کریم از سلسله نشست‌های انجمن مدیریت اسلامی حوزه علمیه قم، با حضور آقایان دکتر عبدالله توکلی و دکتر وحید وثوقی راد و دبیرعلمی جلسه حجت الاسلام و المسلمین دکترعلی آقاپیروز مورخ 15/8/1396 ساعت 19 در محل سالن کنفرانس انجمن‌های علمی حوزه توسط انجمن مدیریت اسلامی با حضور اساتید، اعضای انجمن مدیریت اسلامی و سایر شرکت کنندگان محترم برگزار گردید.
در این نشست ابتدا دبیر علمی جلسه، ضمن عرض تسلیت ایام اربعین حسینی و خیرمقدم به شرکت‌کنندگان، با بیان مقدمه‌ای در ارتباط با موضوع بحث، از سخنرانان نشست درخواست نمود تا مطالب و دستاوردهای علمی خود را ارائه نمایند.
دکتر علی آقا پیروز: در قرآن کریم گزاره‌های مدیریتی فراوانی وجود دارد که نظام‌مند هم هستند. لذا در قرآن نظام مدیریتی وجود دارد لکن بحث سر این است که روش دستیابی به این نظام چگونه است؟
دکتر عبدالله توکلی: چندی است که عناوین درسی مرتبط با همین بحث در مقطع دکتری پیش‌بینی‌شده است لذا ورود به این بحث برای غنی شدن آن، حائز اهمیت است.
مهم‌ترین بحث در اینجا، چگونگی انجام این کار مبتنی بر روش‌شناسی تحقیق می‌باشد. یعنی چطور می‌توان به قران کریم مراجعه نمود تا بتوان نظام‌های اجتماعی مخصوصاً نظام مدیریتی را استخراج کرد.
ابتدا باید دید نظام به چه معناست؟ و اینکه از قران انتظار نظام هست یا نه؟ در حوزه علوم انسانی سیر تطور تاریخی می‌گوید نظام سازی ایجادشده است که از آن گاهی به پارادایم یا بفرمایش مقام معظم رهبری «منظومه فکری منسجم» یاد می‌شود. از طرفی در حوزه مبانی مدیریتی که مجموعه‌ای پوزیتیویستی است پارادایم‌های مختلفی وجود دارد. مثلاً تیلور بحث‌هایش مبتنی بر انسان‌شناسی خاصی است. اگر این پارادایم‌ها را رقیب بدانیم و از قران بخواهیم نظام دربیاوریم باید این‌ها طوری شیوع پیدا کنند تا بتوانند به‌عنوان نظریه رقیب مطرح شوند. کما اینکه بعضی‌ها این را مطرح کرده و قابل‌رقابت می‌دانند.
ورودهایی به این بحث وجود دارد که یک ورود، روش‌شناسی اجتهاد دینی است که یا به معذریت ختم می‌شود و یا به منجزیت. و به لحاظ هستی‌شناسی به شکل توصیفی مطرح است. (به‌عنوان مسیر دستیابی به‌نظام مدیریتی)
دکتر وحید وثوقی راد: نحوه ورود، یکی از سؤالات اصلی در مورداستفاده از قرآن است. در این زمینه معمولاً دو چالش برای محققین وجود دارد:
1- آیا با روش‌های کیفی مصطلح مانند گراندد و تحلیل مضمون (تم) باید ورود کرد و آیا جایز است نتایج آن را به‌عنوان نظر اسلام مطرح کرد.
2- مباحثی که به‌عنوان مدیریت اسلامی مطرح می‌شود آیا همان مباحث دانشگاهی نیست که با آیات و روایات تزیین‌شده است.
به نظر می¬رسد می¬توان ترکیبی از این‌ها را بکار برد. مثلاً راهبرد گرندد یا تحلیل مضمون را که دارای یک منطق گام‌به‌گام است استفاده کرد تا بتوان به یک نظریه رسید.
اشکالی که وجود دارد در مرحله دوم است که باید متن را تحلیل نمود. گرندد می‌گوید باید این‌ها را کدگذاری کرد تا نهایتاً به یک نظام رسید. مشکل این است که دلالت متن آیه برای این موضوع از کجا استفاده می‌شود.
یک روش برای حل این مشکل روش اجتهادی است یا روش پاد یا روش فقه الاداره آقای قوامی یا روش شهید صدر که مدل اکتشافی است. (که سؤال را عرضه می‌کنیم به منابع اسلامی بعد جواب را کشف می‌کنیم)
به نظر می‌رسد گام اول در اینجا استخراج اصول حاکم بر نظام مدیریتی است تا چراغ راهنمایی باشد برای مسائل جزئی‌تر. مثلاً آیا اصل برائت در مدیریت نیز به همان شکل جاری است یا نه؟
دکتر علی آقا پیروز: آیا استخراج از قران، تک گزاره‌ای است یا نظام‌مند است؟
دکتر عبدالله توکلی: سه روش برای دستیابی به‌نظام وجود دارد:
1- روش جامع اجتهادی
2- روشی که مبتنی بر روش‌شناسی تحقیق در مدیریت و سایر علوم انسانی است.
مثلاً ترجمه آیت‌الله مکارم را می‌گیرند و بر اساس تحلیل مضمون یا گرندد با متن برخورد می‌کنند. (یا با کلیدواژه)
3- روش تلفیقی یا ترکیبی، که یا دارای چارچوب نظری مشخصی هست (فرضیه) و یا نیست (اکتشافی)
که اینجا سؤالاتی پیش میاید و با خرد کردن سؤالات و با ارجاع سؤالات به منابع دینی جواب گرفته می‌شود.
ازآنجایی‌که گزاره‌های متفرقه‌ای پیش میاید و برای اینکه در چارچوب مشخص دربیاید باید از روش گرندد و ساندرز استفاده نمود. این روش جمع بین روش تحقیق اجتهادی و روش تحقیق کیفی معمول دانشگاهی می‌باشد. لذا برای استناد به قران روش اجتهادی و برای تبدیل نمودن به منظومه فکری یا مدل از روش کیفی متناسب با تحقیق استفاده می‌کنیم. و یا بدون اجتهاد، برداشت خود را مستند به برداشت یکی از بزرگان می‌کنیم.
دکترعلی آقاپیروز: آیا مدلی که از طریق گرندد یا یک مدل کیفی دیگر به آن رسیدید را می‌توان مستند به اسلام کرد؟
دکتر وحید وثوقی راد: در اینجا اعتبار منابع مطرح است. اگر ورود ما جامع باشد، (کل قران را دیده باشم) اعتبارش خیلی بالا می‌رود. همانطوری که آیت‌الله جوادی املی فرمودند باید اصول متناسب با موضوعات علوم انسانی استخراج گردد. (که معمولاً توصیفی بوده و تجویزی نیستند)
زمانی که اصول استخراج شد، می‌توان تک گذاره ها را هم جواب داد. ولی بدون وجود این اصول نمی‌توان تک گذاره ها را به قران عرضه کرد.
دکترعلی آقاپیروز: اصول را باید اصطیاد کرد یعنی زمانی که همه رفتارها را مبتنی بر یک اصلی دیدیم ان اصل را می‌توان اصطیاد کرد.
دکتر عبدالله توکلی: اگر مطلبی از طریق روش اجتهادی به دست آمد در استناد به اسلام مشکلی ندارد. و اگر از طریق روش دوم و سوم گزاره‌ای اصطیاد گردید اعتبار کمتر می‌شود. البته روش سوم دارای اعتبار بیشتری نسبت به روش دوم و اعتبار کمتری نسبت به روش اول دارد. میزان اقناع مخاطب در روش کیفی باعث اعتبار انست لکن در تحقیقات کیفی محدودیت‌هایی وجود دارد و تعمیم‌هایی که در روش اول وجود دارد اینجا وجود ندارد لذا در روش سوم می‌توان استناد داد مخصوصاً که طرف صاحب رای، مثلاً در تفسیر باشد. (منتهی با یک احتیاطی).