نشست علمی تخصصی مدل وابستگی به منابع در قرآن کریم از سلسله نشست‌های انجمن مدیریت اسلامی حوزه علمیه قم، با ارائه دکتر علی عبداللهی از اساتید دانشگاه شهید بهشتی و دبیر علمی دکتر وحید وثوقی راد از محققین مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، روز دوشنبه 8/8/1396 ساعت 19 در محل سالن کنفرانس انجمن‌های علمی حوزه توسط انجمن مدیریت اسلامی با حضور اعضای محترم انجمن مدیریت اسلامی برگزار شد.
در این نشست ابتدا دبیر علمی جلسه، ضمن خیرمقدم به شرکت‌کنندگان در نشست و بیان مقدمه‌ای در ارتباط با موضوع بحث، از سخنران نشست درخواست نمودند تا مطالب و دستاوردهای علمی خود را ارائه نمایند.
دکترعبداللهی، مدل‌های توصیفی رفتار انسان را بسیار مهم دانست و افزود مدل‌های یادگیری کلاسیک، عقلانیت محدود و چشم‌انداز ازجمله مدل‌های توصیفی هستند که توسط سه تن از برندگان جایزه نوبل مطرح‌شده است.
ایشان بحث خود را با توضیح مفاهیم کلیدی در مدل وابستگی به منابع ادامه دادند.
- مفهوم اول، واژه «انسان» است؛ در قرآن هر جا «الانسان» بیان‌شده است، منظور قرآن، ارائه قاعده‌ای در مورد نوع رایج مشترک میان انسان‌ها است که استثناناپذیر است.
- مفهوم دوم، واژه‌های «وابستگی و منابع» است؛ انسان به‌اندازه ادراک نیازمندی‌اش وابسته به منابع است؛ زمانی که در قرآن تدبر می‌کنیم به این نتیجه می‌رسیم که انسان به منابع و مالک منابع عالم وابستگی کاملی دارد.
- مفهوم سوم، واژه «هلوع» است؛ هلوع به معنای ذخیره‌سازی منفعت‌جویانه است؛ هلوع کسی است که منابع و داراییها جستجو کرده و برای خودش ذخیره کرده است.
وی افزود: انسان‌ها نسبت به کاهش اموال خودشان حساسیتی نامتوازن دارند؛ یعنی انسان به کاهش منابع حساس است و شدت حساسیتش هم زیاده از توازن است؛ عموم انسان‌ها، ذخیره‌ساز منفعت هستند و نسبت به از دست دادن منافع خود نیز واکنش بسیار شدیدی دارند.
عبداللهی بیان کرد: با دقت در آیه 4 سوره بلد (يَقُولُ أَهْلَكْتُ مالًا لُبَداً)، چهار نکته به دست می‌آید؛
- نکته اول، در خصوص ادراک انسان است؛
- نکته دوم، حساسیت کیفی نسبت به خرج شدن مال بسیار زیاد است.
- نکته سوم، زیاد بودن حساسیت کمی است؛
- نکته چهارم، اینکه انسان خود را نسبت به کار خیری که انجام داده و مالی از او کم شده و او این مال را بسیار زیاد میدانسته، مقصر می‌داند و اگر در شرایط دیگری قرار بگیرد دیگر کار خیر انجام نمیدهد.
چون انسان علت مال و اموال را خودش می‌داند، به همین دلیل واکنش شدیدی نسبت به کاهش این اموال دارد؛ این نظریه را نظریه انتساب می‌دانند که از قرآن استخراج‌شده است؛ کاهش منابع در نظر انسان بسیار بیشتر از چیزی است که وجود دارد. سخنران نشست درباره آیه 100 سوره اسراء (قُلْ لَوْ أَنْتُمْ تَمْلِکونَ خَزائِنَ رَحْمَةِ رَبِّی إِذاً لَأَمْسَکتُمْ خَشْیةَ الْإِنْفاقِ وَ کانَ الْإِنْسانُ قَتُوراً) به چند نکته اشاره داشتند:
- امساک: یک واکنش رفتاری براثر خشیت است؛
- خَشْیةَ به معنای نگرانی است؛
- انفاق به معنای تمام شدن یا از دست رفتن چیزی است؛
- قَتُوراً به کسی می‌گویند که مصرفش را محدود می‌کند.
عبداللهی به چند نتیجه از آیه فوق اشاره کردند؛
- نتیجه اول اینکه انسان‌ها به منابع تحت اختیار خود حساس هستند (خَشْیةَ الْإِنْفاقِ - قَتُوراً) و این با آرامش آن‌ها ارتباط دارد (خَشْیةَ)؛ و آن‌ها دسترسی دیگران به منابع تحت اختیار خود را محدود می‌کند تا مطمئن شوند که از سطح منابعشان کاسته نمیشود (لَأَمْسَکتُمْ - قَتُوراً).
- نتیجه دوم با نگاه به این آیات مشخص میشود که برخی جایگزینهای تکیه‌گاه و اطمینان‌بخش برای انسان وجود دارند که می‌توانند شدت تکیه انسان و حساسیت او را بر اموال و دارایی تعدیل کنند؛ البته در فقدان چنین جایگزینهایی انسان شدیداً نسبت به منابع و دارایی‌شان حساس می‌شوند.
- نتیجه سوم آن است که این مطلب با منطق ریاضی این‌چنین است که رابطه واکنش رفتاری انسان با این جایگزینهای اطمینان‌بخش به‌صورت معکوس میباشد؛ خداوند بیان می‌کند که اگر تمام ثروت این عالم را به عدهای بدهیم بازهم از ترس کم شدن این منابع نیز نگران می‌شوند و به همین دلیل حاضر نیستند ذره‌ای از این منابع را به کسی بدهند.
ایشان در ادامه گفت: اگر بخواهیم این مسئله را در یک مدل ریاضی مشخص کنیم باید بگوییم که به‌طور طبیعی آنچه ایجاد حساسیت در انسان می‌کند شروع کاهش منابع است یعنی متغیر اصلی را باید کاهش منابع دادیم.
وی تصریح کرد: امکان اتمام منابع از ترس انفاق نیز با حساسیت انسان رابطه دارد یعنی این دو رابطه نمی‌تواند به‌صورت خطی باشد. وی یادآور شد: معادله‌ای که در اینجا می‌توان ارائه داد آن است که است که انسان هنگامی‌که در شرایطی قرار می‌گیرند که ریسک کاهش سطح منابعش وجود دارد مناسب با مدل اتکای روانی‌اش بر منابع و اموال تحت مالکیتش به‌صورت رشد فزاینده‌ای به منابع احساس نیاز کرده و از کاهش منابع تحت تملکش جلوگیری می‌کند.
عبداللهی گفت: در نمودار ریاضی ذهنی که قرآن مطرح می‌کند انسان‌ها همگی در یک نمودار قرار می‌گیرند و هرکسی به‌اندازه تعلق و حساسیت خود به سمت این نگرانی و ترس و وابستگی تمایل پیدا می‌کند و هرچقدر وابستگی به منابع بیشتر باشد این حساسیت و ترس از تهی شدن و سقوط به سمت بی‌نهایت میل پیدا می‌کند؛ انسانهایی که به آیات قرآن کفر ورزیدند وابستگی بیشتری به منابع دارند.
وی در ادامه به دستاوردهای مدیریتی این مدل اشاره کرد: به این بیان که مدل وابستگی به منابع در مفهوم استراتژی با رویکرد استراتژی موردبحث قرار می‌گیرد؛ این تئوری در خصوص تک‌تک افراد است. امروزه نظریه چشم‌انداز بسیار تأثیرگذار است؛ مدل وابستگی به منابع در مواردی نیز مشابه نظریه چشم‌انداز تحلیل می‌کند؛ مثلاً هر دو این‌ها به حساسیت شدید انسان به کم شدن منابع تکیه‌دارند؛ در همین راستا در نظریه چشم‌انداز بیان می‌کند که رنجی که انسان از ضرر و کاهش مطلوبیت می‌برد بیش از دو برابر لذتی است که در منفعت و افزایش دارایی می‌برد.
همچنین در مقایسه با نظریه چشم‌انداز با نگاه مدل وابستگی به منابع در تبیین تأثیر نوسان منابع در رفتار انسان کامل‌تر از نظریه چشم‌انداز زیرا قرآن بیان می‌کند که کم‌وزیاد شدن منابع متغیر کم‌اهمیت‌تری نسبت به وابستگی انسان به منابع است؛ یعنی کم‌وزیاد شدن منابع صرفاً بر امکان اتمام منابع در رابطه تأثیر می‌گذارد که امکانی ناچیز در حد صفر و یک است. نظریه چشم‌انداز امروز رویکردهای بسیار مهمی را در دنیا به خود اختصاص داده است و به همین دلیل است که صاحب این نظریه نوبل گرفت و امسال نیز یکی از متفکرین این نظریه نوبل را دریافت کرد ولی در این تحقیق به دنبال آن بودیم که اشاره‌کنیم که آنچه قرآن در این خصوص بیان کرده است کامل‌تر و پیشرفته‌تر است.
بعد از اتمام سخنرانی آقای دکتر علی عبداللهی برخی از اعضاء شرکت‌کننده در نشست به بیان دیدگاه‌ها و سؤالات خود پرداختند که برخی از این موارد عبارت‌اند از:
- وابستگی به منابع آیا همیشه غیر مطلوب است؟ به نظر می‌رسد که باید آن را در یک پیوستار مشاهده کرد.
- روش ورود به مباحث قرآنی چگونه بوده است؟
- در تبیین و استدلال مباحث به چه تفسیرها و معاجم لغت رجوع کرده‌اید؟
- آیا در پایان تحقیق تجویزهایی هم ارائه داشته‌اید؟
- نقش مبانی معرفت‌شناسی در نحوه شکل‌گیری رفتار و وابستگی انسان به منابع را چگونه تبیین کرده‌اید؟
درنهایت دکتر عبداللهی، به سؤالات پاسخ مبسوط دادند ازجمله اینکه:
- مدل‌های توصیفی رفتار انسان امری از جنس خلقت انسان هستند که فی‌نفسه نه مثبت‌اند نه منفی
- روش تحقیق در این پژوهش، روش تحلیل محتوای کیفی بوده است؛
- علاوه بر کلیدواژه الانسان، کلیدواژه‌های مشابه آن از قبیل بشر و بنی‌آدم هم مورد لحاظ قرارگرفته‌اند؛
- ازنظر خبرگان و از تفاسیر مختلف برای تکمیل مباحث استفاده کرده‌ام؛
- کار ویژه مدل‌های توصیفی این است که به تجویز و ارائه راه‌حل منجر می‌شوند؛
- در این تحقیق سعی شده چیزی بر قرآن تحمیل نگردد.
در خاتمه دبیر علمی نشست، از حسن توجه و دقت اعضای انجمن مدیریت اسلامی نسبت به بحث ارائه‌شده، تشکر و قدردانی نمودند.